Stowarzyszenie Kulturalne WSPÓLNA PRZYSZŁOŚĆ zakończyło swój kolejny projekt, który podobnie jak poprzednie związany był z historią Ziemi Wyszkowskiej. Tym razem tematem przewodnim była architektura Kurpi Białych i stan jej zachowania na 2022 r. Projekt już w zamyśle i fazie planowania był zadaniem bardzo ambitnym, związanym z koniecznością poświęcenia dużej ilości czasu na badania terenowe. W rzeczywistości ilość czasu jaka konieczna była to właściwego przeprowadzenia procesu inwentaryzacji była dużo większa od zakładanej.
Projekt prowadzony był w pięciu gminach powiatu wyszkowskiego; Brańszczyk, Rząśnik, Długosiodło, Wyszków i Somianka. Do każdej z gmin przydzielony został inny zespół projektowy. Na pierwszym spotkaniu roboczym liderom zespołów przedstawione zostały założenia, kryteria doboru obiektu, który miał być ewidencjonowany. Każdy z liderów dostał również materiały szkoleniowe, instrukcje, wykaz miejscowości oraz komplet protokołów inwentaryzacyjnych. Każdy z zespołów opracowywał kolejność badań terenowych według własnych kryteriów.
Już po pierwszych badaniach było jasne, jak duży zakres pracy będzie konieczny do wykonania, dlatego w głównej mierze nastawiono się na ewidencję budynków mieszkalnych. Budynki gospodarcze, infrastruktura towarzysząca oraz obiekty sakralne, które w założeniach wstępnych miały być ewidencjonowane zostały pominięte z racji mnogości tego typu obiektów oraz braku technicznych możliwości ich inwentaryzacji.
Prace projektowe trwały od późnej wiosny do późnej jesieni 2022 r. Badania przeprowadzono w 142 miejscowościach powiatu wyszkowskiego. W 51 miejscowościach nie zlokalizowanego żadnego budynku związanego z tradycją kurpiowską. Zespoły przejechały łącznie ponad 1400 km i poświęciły ponad 220 godzin pracy w terenie. W każdej badanej miejscowości wypełniony został protokół inwentaryzacyjny, który zawierał; nazwę gminy i badanej miejscowości, lokalizację obiektu, jego stan użytkowania oraz stan zachowania. Dla każdego obiektu wykonana została dokumentacja fotograficzna. Wykonano 798 fotografii badanych obiektów. Na podstawie informacji zebranych w terenie stworzona została baza danych, dzięki której podsumować można stan zachowania architektury kurpiowskiej w powiecie wyszkowskim. Ważnym elementem są tu również obserwacje jakie dostarczyli liderzy zespołów projektowych. Wnioski jakie można na podstawie tych danych wyciągnąć nie są zbyt optymistyczne. Architektura kurpiowska znika bowiem z naszych terenów bardzo szybko. Jako punkt odniesienie podajemy tu zdjęcia wykonane w technice Google Street View. Wykonywane one były w 2011 roku. Utrwalono wówczas wiele elementów architektonicznych, z których wiele niestety w 2022 roku już nie istnieje. Wstępne szacunki wskazują, że między 2011 a 2022 rokiem z krajobrazu Kurpiów Białych powiatu wyszkowkiego zniknęło około 200 drewnianych budynków charakterystycznych dla tego terenu. Wiele tych budynków zmieniło właścicieli, którzy przeprowadzając remont nie zawsze zachowywali tutejsze tradycje. Przykładem może być jedna z miejscowości w Gminie Długosiodło. Fotografia 1 przedstawia budynek przed remontem a kolejna po remoncie.
Takich przypadków jest niestety więcej. Zdarzają się jednak również prawdziwe perełki – chaty kurpiowskie odnowione z odzwierciedleniem kluczowych szczegółów lub też te, które bez remontu znajdują się w doskonałej formie technicznej. Są też przykłady remontów, które łączą zarówno funkcjonalność jak i zachowują pierwotny charakter budowli. Na fotografii 2 przedstawiony został przykład takiej realizacji.
Łącznie w trakcie realizacji projektu zlokalizowano 264 obiekty w 142 miejscowościach charakterystyczne dla architektury Kurpi Białych. Co daje średnio niecałe 2 obiekty w jednej miejscowości. Jest to więc wynik bardzo słaby, świadczący o bardzo szybkim procesie zanikania tradycji kurpiowskiej w budownictwie. Mając powyższe dane można wysnuć tezę, że w przeciągu kolejnych 15 lat znikną dziś fotografowane obiekty. Argumentem potwierdzającym tę tezę jest fakt, że wiele z tych budynków jest opuszczonych i znajduje się w słabej kondycji technicznej i nie ma obecnie szans na ich uratowanie. Stan i ilość zachowanych obiektów różnie wygląda w poszczególnych gminach. Na wykresie 1 przedstawiono zestawienie ilości i stanu zachowania zidentyfikowanych obiektów w poszczególnych gminach. Najwięcej obiektów zidentyfikowano w Gminie Długosiodło zaś najmniej w Gminie Wyszków.
Jak zostało wspomniane wiele budynków znajduje się w bardzo słabej kondycji. Są to przeważnie budynki opuszczone, do których czasami trudno dotrzeć z racji porastającej wokół roślinności. Trudno tym samym wykonać było dokumentację fotograficzną. Dlatego w przyszłości najlepiej fotografie takie należy wykonywać wczesną wiosną lub bardzo późną jesienią. Opuszczone i niezamieszkałe budynki grożą zawaleniem, dlatego trzeba być również ostrożnym przy wszelkich pracach. Na wykresie 2 przedstawione zostały proporcje jeżeli chodzi o stan użytkowania budynków w poszczególnych Gminach.
Wiele spośród zlokalizowanych budynków jest ciągle w doskonałej formie. Zlokalizowane zostały przykłady całych zagród utrzymanych w tradycji kurpiowskiej, gdzie spotkać można było do dziś użytkowane piwnice zwane dawniej śklep, czynne studnie, nienagannie utrzymane budynki gospodarcze wraz z zwierzętami hodowlanymi.
W trakcie trwania projektu zrealizowane zostały główne cele jakim było stworzenie bazy danych, stworzenie dokumentacji fotograficznej ale również ocena stanu zachowania architektury białokurpiowskiej. Zrealizowane zostały również cele pośrednie jakim było spore zainteresowanie społeczności lokalną tradycją. Członkowie zespołów projektowych podkreślali również serdeczność, z jaką na ogół spotykali się w trakcie tworzenia dokumentacji, choć nie obyło się również be sytuacji nieprzyjemnych. Kolejną rzeczą wartą podkreślenia jest fakt, że w trakcie trwania projektu zgłaszali się wolontariusze chętni do niesienia pomocy przy pracach inwentaryzacyjnych. Jedna z miejscowości została nawet zinwentaryzowana zgodnie z przyjętym standardem przez wolontariuszkę. Jest to tym bardziej motywujące i dające pewne perspektywy na przyszłość, jeżeli chodzi o realizowanie podobnych projektów. Ważnym elementem jest również fakt, że jeden z zespołów spisowych tworzyła młodzież, mieszkańcy Leszczydołu Nowin, a ich praca spotykała się dużym zainteresowaniem ze strony rówieśników.
Projekt dostarczył członkom zespołów projektowych wielu niezapomnianych wrażeń. Członkowie Stowarzyszenia podkreślali to na cyklicznych spotkaniach. Możliwość obcowania z przyrodą, naturą i tradycją była czymś niesamowitym. W niektórych miejscach bywano po raz pierwszy w życiu. Rozmowy z mieszkańcami kurpiowskich chat, ich wspomnienia, radości i smutki , na przemian łzy i radosne uśmiechy pozostaną na długo w pamięci wszystkich.
Projekt mogliśmy zrealizować dzięki wsparciu i dofinansowaniu Powiatu Wyszków.
W galerii poniżej przedstawiamy kilka wspomnień, kontrastów i uchwyconych momentów w trakcie realizacji projektu.
